Psychologiczne aspekty funkcjonowania człowieka w trakcie pandemii COVID -19

Niebezpieczeństwo powoduje, że ludzie żyją w ciągłym stresie i często odczuwają silny lęk. Może to prowadzić do zaburzenia zdrowia psychicznego w dłuższej perspektywie. Często jest to wynikiem braku rzetelnych informacji, braku wsparcia lub umiejętności radzenia sobie w ekstremalnych sytuacjach.

Niniejszy artykuł może być wskazówką jak dbać o zdrowie psychiczne podczas stałego zagrożenia, jakie niesie ze sobą pandemia COVID-19.

Zdrowie psychiczne to nie tylko brak chorób psychicznych. Światowa Organizacja Zdrowia opisuje dobrostan psychiczny jako stan dobrego samopoczucia, w którym osoba zdaje sobie sprawę z własnych możliwości, radzi sobie z normalnymi stresami życiowymi, może produktywnie pracować oraz może wnieść wkład w utrzymanie i rozwój społeczności.

Między ludźmi występują różnice dotyczące wieku, zdrowia psychicznego i fizycznego, aktywności zawodowej, zaradności, zasobności ekonomicznej itd. Aby pomóc osobom dbać o zdrowie psychiczne, a w tym o radzenie sobie w sytuacji stresu lub wysokiego napięcia trzeba dostosować wskazówki – jak sobie radzić –  do konkretnych grup ludzi tj. seniorzy, dzieci, dorośli, osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby pracujące bezpośrednio z chorymi na Covid-19, aby odczuwali mniej lęku i lepiej radzili sobie ze stresem.

Lęk

Lęk jest emocją, która występuje u każdego człowieka, pomaga ona w unikaniu niebezpieczeństw, które mogą zagrażać dobrostanowi człowieka.

Podczas pandemii lęk występuje w związku z potencjalnym zagrożeniem zakażenia, gdzie niebezpieczeństwo istnieje cały czas, co wyzwala w człowieku poczucie stałego zagrożenia.

Typowe reakcje lękowe osób zagrożonych chorobą lub dotkniętych Covid-19 to m.in.:

• lęk przed zachorowaniem i śmiercią;
• unikanie placówek opieki zdrowotnej w obawie przed zakażeniem w trakcie wizyt lekarskich lub leczenia w szpitalu
• lęk przed utratą środków do życia, niemożnością pracy podczas izolacji i przed zwolnieniem z pracy;
• lęk przed odrzuceniem społecznym / umieszczeniem w kwarantannie z powodu ryzyka wystąpienia choroby (np. izolowanie się społeczności od osób, które pochodzą z lub są postrzegane jako pochodzące z rejonów dotkniętych chorobą);
• poczucie bezsilności związanej z potrzebą ochrony bliskich i strach przed ich utratą z powodu zakażenia wirusem;
• lęk przed rozłąką z bliskimi i opiekunami z powodu konieczności kwarantanny;
• odmowa opieki nad małoletnimi, osobami z niepełnosprawnościami, lub osobami starszymi podczas gdy ich opiekunowie zostali poddani kwarantannie;
• poczucie bezradności, nudy, samotności i depresji z powodu izolacji;
• lęk przed ponownym doświadczeniem epidemii.

Stres

Stres jest reakcją człowieka na problem, a ściślej na krzywdę, zagrożenie lub wyzwanie. To w jaki sposób człowiek radzi sobie ze stresem zależy od jego możliwości. Aby obniżyć poziom stresu można wpłynąć na sytuację, twórczo rozwiązując problem, unikając go lub poprzez zmianę myślenia o problemie.

W pandemii źródłem stresu jest zagrożenie zachorowaniem oraz choroba na Covid-19. Ciągły lęk, zmartwienie, niepewność i stres podczas epidemii COVID-19 może prowadzić do długoterminowych konsekwencji w społecznościach, rodzinach oraz u osób wrażliwych.

Potencjalne czynniki wywołujące stres  związane z epidemią COVID-19 oddziałują na ludzi w szczególny sposób. Wśród stresorów można wskazać:

• ryzyko zakażenia się lub zakażenia innych osób, szczególnie w sytuacji kiedy nie wiadomo do końca w jaki sposób choroba się rozprzestrzenia;
• objawy typowe w innych chorobach (np. kaszel) mogą być mylone z objawami towarzyszącymi COVID-19 i wzbudzać strach w związku z możliwym zakażeniem;
• opiekunowie/rodzice mogą czuć większy niepokój o dzieci pozostające same w domu (z powodu zamknięcia szkół) bez odpowiedniej opieki i wsparcia; zamknięcie szkół może mieć zróżnicowany wpływ na sytuację kobiet, które zapewniają większość opieki w rodzinach. Może ograniczyć wykonywanie przez nie pracy i ich możliwości ekonomiczne;
• ryzyko pogorszenia stanu somatycznego i psychicznego osób szczególnie narażonych, na przykład osób starszych, osób z niepełnosprawnościami, w przypadku poddania opiekunów kwarantannie bez zabezpieczenia innej pomocy.

Ponadto, pracownicy będący na pierwszej linii frontu (m.in. pielęgniarki, lekarze, kierowcy karetek pogotowia, diagności i inni) mogą doświadczać dodatkowych stresorów podczas epidemii COVID-19:

• stygmatyzacja osób pracujących z pacjentami z COVID-19 i ich ciałami;
• surowe środki bezpieczeństwa biologicznego: – obciążający fizycznie sprzęt ochronny; – fizyczna izolacja utrudniająca zapewnienie wygody komuś, kto jest chory lub zagrożony; – stałe skupienie i czujność; – surowe procedury, których należy przestrzegać, ograniczające spontaniczność i autonomię.

• wyższe wymagania w miejscu pracy, w tym wydłużony czas pracy, wzrost liczby pacjentów oraz pozyskiwanie aktualnych wytycznych i informacji dotyczących postępowania w związku z COVID-19;
• ograniczona możliwość uzyskania wsparcia społecznego w wyniku napiętego harmonogramu pracy oraz stygmatyzacja społeczna osób pracujących na pierwszej linii frontu walki z epidemią;
• niewystarczające własne możliwości w zakresie wdrożenie podstawowej samoopieki, szczególnie w przypadku osób z niepełnosprawnościami;
• niewystarczające informacje na temat długotrwałego kontaktu z osobami zakażonymi COVID-19;
• strach przed transmisją wirusa przez pracowników pracujących na pierwszej linii frontu walki z COVID-19 do przyjaciół i rodziny w następstwie wykonywanej pracy.

W dłuższej perspektywie stres wywołany pandemią może prowadzić do:

• pogorszenie funkcjonowania sieci społecznych, lokalnej dynamiki i ekonomii;
• stygmatyzacji pacjentów wyleczonych z choroby, która w rezultacie oznacza odrzucenie przez społeczność;
• stanu podwyższonego nastroju, złości, agresji w stosunku do pracowników sektora rządowego oraz osób pracujących na pierwszej linii frontu;
• gniewu/złości i agresji skierowanej do dzieci, małżonków, partnerów i członków rodziny (wzrost przemocy w rodzinie i wobec bliskich/partnerów);
• nieufności wobec informacji dostarczanych przez przedstawicieli rządu i innych władz;
• pogorszenia się stanu osoby z rozwijającymi się lub istniejącymi chorobami psychicznymi i uzależnieniami, które w wyniku długotrwałego stresu doświadczają nawrotów choroby i innych negatywnych skutków, ponieważ unikają wizyt
  w placówkach opieki zdrowotnej lub nie mają dostępu do swoich świadczeniodawców.

Na część czynników wywołujących stres, wymienionych wyżej, nie mamy wpływu, ale z wieloma możemy poradzić sobie stosując sugestie i komunikaty przedstawione poniżej.

Dzieci – inf. dla opiekuna

Aktywnie słuchaj dzieci i przyjmij postawę pełną zrozumienia. Dzieci mogą reagować na niepokojącą sytuację w różny sposób np. nieodstępowaniem opiekunów, lękiem, wycofaniem się, gniewem lub pobudzeniem, koszmarami sennymi, moczeniem nocnym, częstymi zmianami nastroju itp.

Wspieraj dzieci w swobodnym wyrażaniu swoich uczuć. Dzieci odczuwają ulgę, gdy mogą wyrazić swoje uczucia i rozmawiać o nich w bezpiecznym i wspierającym środowisku. Każde dziecko wyraża emocje na swój sposób. Niekiedy ułatwieniem może być zaangażowanie dziecka w kreatywne zajęcia, takie jak zabawy i rysowanie. Pomóż dzieciom znaleźć pozytywne sposoby wyrażania niepokojących uczuć, takich jak gniew, strach i smutek.

Zadbaj o większą wrażliwość i troskliwość w stosunku do dzieci. W trudnych czasach potrzebują one miłości dorosłych i często większej uwagi.

Pamiętaj, że dzieci często odbierają sygnały emocjonalne od dorosłych, którzy zajmują ważne miejsce w ich życiu, dlatego bardzo istotne jest, w jaki sposób dorośli reagują na kryzys. Ważne, abyś jako opiekun dobrze radził sobie z własnymi emocjami i zachował spokój, słuchał obaw wyrażanych przez dzieci, rozmawiał z nimi z życzliwością i uspokajał je. Jeżeli jest to właściwe i w zależności od wieku dzieci przytulaj dzieci i powtarzaj, że je kochasz i jesteś z nich dumny/dumna. Dzięki temu dzieci poczują się lepiej i bezpieczniej.

Pozwól dzieciom pozostać blisko ciebie i rodziny, jeżeli jest to bezpieczne dla dziecka. Jeżeli trzeba rozłączyć dziecko z tobą, zadbaj o zapewnienie właściwej opieki i o to, aby pracownik socjalny lub osoba wykonująca równorzędne zadania regularnie sprawdzała, co się dzieje z dzieckiem.

Jeżeli dzieci są rozdzielone z Tobą, zadbaj o regularny i częsty kontakt (np. przez telefon, połączenia wideo) i zapewnij im poczucia bezpieczeństwa. Upewnij się, czy używane są wszystkie środki ochrony i zabezpieczenia dzieci.

Utrzymuj w możliwie największym stopniu znane, rutynowe czynności dnia codziennego lub pomagaj tworzyć nowe w nowym środowisku, m.in. dotyczące nauki, zabawy i relaksu. Jeżeli jest to możliwe, kontynuuj wykonywanie zadań szkolnych, naukę lub inne rutynowe czynności, które są dla dzieci bezpieczne i zgodne z zaleceniami instytucji zdrowia. Dzieci powinny nadal uczęszczać do szkoły, jeśli nie stanowi to zagrożenia dla ich zdrowia.

Przekazuj fakty, o tym co się dzieje i zrozumiałe dla dzieci informacje o tym, jak zmniejszyć ryzyko infekcji i chronić się przed zakażeniem. Pokaż dzieciom w jaki sposób mogą zadbać o swoje bezpieczeństwo (np. jak prawidłowo myć ręce).

Rozmawiając w obecności dzieci unikaj powtarzania spekulacji i plotek lub informacji niesprawdzonych.

Przekaż im informacje o tym, co się wydarzyło lub może wydarzyć w szczery i uspokajający sposób, odpowiedni dla ich wieku.

Wykorzystaj dostępne w internecie scenariusze zajęć dla dzieci na czas izolacji/kwarantanny domowej. Zajęcia powinny pomóc w wyjaśnieniu zagadnień dotyczących wirusa, ale także utrzymywać aktywność dzieci, gdy nie są w szkole, na przykład:

– Gry z rymowankami zachęcające do mycia rąk;

– Wymyślone historie o wirusach eksplorujących ciało;

– Sprzątnięcie i dezynfekcja domu w formie zabawnej gry;

– Narysowanie wirusów/drobnoustrojów, które dzieci pokolorują;

– Wyjaśnienie dzieciom zasad stosowania środków ochrony osobistej w taki sposób, aby ich nie wystraszyć.

Dorośli w kwarantannie/izolacji

Angażuj się w ćwiczenia fizyczne.

Ćwicz również umysł (np. krzyżówki, sudoku itp.).

Odpoczywaj używając metod relaksacyjnych (np. oddychanie, medytacja, uważność).

Czytaj książki i czasopisma.

Skróć czas poświęcany na oglądanie przerażających doniesień w telewizji.

Skróć czas poświęcany na słuchanie plotek.

Poszukuj informacji z wiarygodnych źródeł (krajowe radio lub krajowe biuletyny informacyjne; strony internetowe Rządu, Sanepidu, a także stronę Światowej Organizacji Zdrowia).

Skróć czas poświęc na sprawdzanie informacji (1-2 razy dziennie, a nie co godzinę).

Należy zauważyć, że nie dla wszystkich dom jest zawsze bezpiecznym miejscem i w związku z tym należy udostępniać informacje o tym, że rodziny mogą uzyskać bezpieczne schronienie lub natychmiastową ochronę (np. w sytuacji doznawania przemocy w rodzinie) w Gorlickim Ośrodku Interwencji Kryzysowej.

Seniorzy – inf. dla opiekuna

Podczas epidemii zaspokój potrzeby medyczne starszych osób z/bez COVID-19, w tym zapewnić nieprzerwany dostęp do podstawowych leków (cukrzyca, nowotwory, choroby nerek, itp.).

Zabezpiecz odpowiednie zapasy leków.

Do zabezpieczenia świadczeń medycznych wykorzystaj telemedycynę i internetowe świadczenia medyczne.

Osobom starszym poddanym izolacji lub zakażonym przedstaw prawdziwe informacje na temat czynników ryzyka i szans na powrót do zdrowia.

Osoby z niepełnosprawnościami – inf. dla opiekuna

Opracuj zrozumiałe komunikaty dla osób z niepełnosprawnościami dostosowując ich formę i treść do rodzaju niepełnosprawności (niepełnosprawność sensoryczną, intelektualną, poznawczą i psychospołeczną).

Przykładowe wskazówki:

Wykorzystaj strony internetowe i zestawienia informacji umożliwiające osobom z niepełnosprawnościami wzrokowymi odczytanie kluczowych informacji o epidemii.

Wykorzystaj podczas emisji wiadomości i konferencji prasowych poświęconych epidemii, certyfikowanych tłumaczy języka migowego, których umiejętności zostały potwierdzone przez osoby głuche.

Jeśli masz możliwość, to skorzystaj z personelu medycznego ze znajomością języka migowego lub certyfikowanych tłumaczy języka migowego, których umiejętności zostały potwierdzone przez osoby głuche.

Przekazuj wiadomości osobom z niepełnosprawnościami intelektualnymi, poznawczymi i psychospołecznymi w zrozumiały dla nich sposób.

Opracuj i wykorzystaj formy komunikacji, które nie opierają się wyłącznie na informacjach pisemnych, m.in. komunikacji osobistej lub z wykorzystaniem do przekazywania informacji interaktywnych stron internetowych.

Jeżeli jako opiekun musisz przenieść się w miejsce odbywania kwarantanny, zaplanuj zapewnienie ciągłego wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami, które potrzebują opieki i pomocy.

Wykorzystaj organizacje społeczne i liderów społeczności, którzy mogą być pomocnymi partnerami w komunikowaniu i zapewnianiu wsparcia osobom z niepełnosprawnościami, które zostały rozłączone ze swoimi rodzinami i opiekunami.

Osoby z niepełnosprawnościami i ich opiekunowie powinni być uwzględniani we wszystkich etapach działań podejmowanych w reakcji na epidemię.

Społeczeństwo

Podczas kryzysu to normalne, że czujesz się smutny, zaniepokojony, zmartwiony, zdezorientowany, przestraszony lub zły. W dobie kryzysu zupełnie naturalne jest odczuwanie smutku, stresu, dezorientacji, strachu i złości.

Rozmawiaj z osobami, którym ufasz. Skontaktuj się z rodziną i znajomymi.

Jeśli musisz pozostać w domu, staraj się utrzymać zdrowy tryb życia (włączając w to odpowiednią dietę, higienę snu, regularne ćwiczenia fizyczne i stały kontakt z bliskimi osobami). Bądź w kontakcie z rodziną i przyjaciółmi za pośrednictwem e-maili, rozmów telefonicznych i mediów społecznościowych.

Nie używaj tytoniu, alkoholu i narkotyków do rozładowania napięcia emocjonalnego.

Jeżeli czujesz się przytłoczony obecną sytuacją porozmawiaj z pracownikiem ochrony zdrowia lub pomocy społecznej, innym wykwalifikowanym pracownikiem lub inną zaufaną osobą z twojego otoczenia. Możesz uzyskać wsparcie w Gorlickim Ośrodku Interwencji Kryzysowej, gdzie możesz skorzystać z pomocy psychologa, psychoterapeuty, pracownika socjalnego i in. specjalistów.

Zaplanuj, gdzie w razie potrzeby możesz szukać pomocy w zakresie zdrowia fizycznego i psychicznego i potrzeb psychospołecznych, jeśli będzie to potrzebne.

Zbieraj fakty na temat ryzyka i sposobów zabezpieczenia się. Zbierając informacje, korzystaj z wiarygodnych źródeł, takich jak strona internetowa WHO lub strony lokalnych lub krajowych organów zdrowia publicznego. 

https://www.gov.pl/web/gis

https://www.gov.pl/web/koronawirus

https://pssegorlice.wsse.krakow.pl

Ogranicz czas, jaki Ty i Twoja rodzina spędzacie na oglądaniu, czytaniu lub słuchaniu relacji medialnych, które postrzegacie jako niepokojące.

Skorzystaj z umiejętności, które wykorzystywałeś w przeszłości do radzenia sobie w trudnych czasach, aby dziś opanować emocje w czasie pandemii.

Osoby pracujące w służbach na pierwszej linii walki z COVID-19

Podobnie jak wielu twoich kolegów po fachu prawdopodobnie doświadczasz ciągłego stresu, co w obecnej sytuacji jest normalnym uczuciem. Personel może mieć poczucie, że to co robi, nie wystarcza, i że zapotrzebowanie jest dużo większe.

Stres i towarzyszące mu uczucia w żadnym wypadku nie oznaczają, że nie radzisz sobie z pracą lub jesteś słaby, nawet jeżeli tak to odbierasz. W rzeczywistości stres może być pomocny.
W tej chwili uczucie stresu sprawia, że skupiasz się na pracy i zapewnia poczucie celu. Właściwe radzenie sobie ze stresem i zadbanie o funkcjonowanie psychospołeczne jest teraz tak samo ważne jak dbanie o zdrowie fizyczne.

Zadbaj o swoje podstawowe potrzeby i stosuj pomocne strategie radzenia sobie z trudną sytuacją – zadbaj o odpoczynek i wytchnienie podczas pracy lub między zmianami, spożywaj wystarczające ilości zdrowego pożywienia, podejmuj aktywność fizyczną i utrzymuj kontakt z rodziną i przyjaciółmi.

Unikaj szkodliwych sposobów radzenia sobie z trudnościami, takich jak używanie tytoniu, alkoholu lub narkotyków. Długofalowo, korzystanie z używek może pogorszyć twoje samopoczucie psychiczne i fizyczne.

Niektórzy pracownicy mogą niestety doświadczyć ostracyzmu ze strony rodziny lub społeczności z powodu stygmatyzacji COVID-19. W tym przypadku, sytuacja, która sama jest już wyzwaniem, może stać się jeszcze trudniejsza. Jeżeli jest to tylko możliwe, zachowanie kontaktu z bliskimi, nawet drogą elektroniczną, jest jednym ze sposobów podtrzymania relacji. Zwróć się do współpracowników, przełożonego lub innych zaufanych osób, które mogą udzielić ci wsparcia – koledzy i koleżanki mogą podzielać twoje doświadczenia.

Wykorzystaj swoje doświadczenie z przeszłości. Wielu pracowników ochrony zdrowia stoi w obliczu niespotykanego rozwoju wydarzeń, zwłaszcza jeżeli nigdy wcześniej nie brali udziału w podobnych działaniach. Jednak sięgnięcie po wypróbowane w przeszłości metody radzenia sobie ze stresem w trudnych czasach, teraz również może przynieść korzyści. Strategie radzenia sobie ze stresem są takie same, nawet jeżeli inne są okoliczności, które wymagają ich zastosowania.

Jeżeli stres będzie się nasilał i poczujesz się przytłoczony, nie możesz siebie o to obwiniać. Każdy inaczej doświadcza stresu i inaczej sobie z nim radzi. Presja, którą wcześniej i obecnie odczuwasz w życiu osobistym, może wpływać na twoje samopoczucie psychiczne w pracy. Możesz zauważyć zmiany w sposobie wykonywania pracy, doświadczyć zmian nastroju, np. większej drażliwości, lęku lub niepokoju, poczucia ciągłego wyczerpania lub trudności z odprężeniem się w chwili wytchnienia. Możesz również odczuwać niewyjaśnione dolegliwości fizyczne, takie jak ból w różnych miejscach ciała lub bóle brzucha.

Przewlekły stres może wpływać na twoje samopoczucie psychiczne i pracę. Może oddziaływać na ciebie nawet, gdy sytuacja się poprawi. Jeżeli stres będzie nadmiernie przytłaczający, skontaktuj się ze swoim przełożonym lub właściwą osobą, która może zapewnić odpowiednie wsparcie.

Jeśli potrzebujesz wsparcia możesz skorzystać z oferty Gorlickiego Ośrodka Interwencji Kryzysowej oraz innych organizacji rządowych i pozarządowych, które zajmują się wsparciem psychologicznym.

Opracowanie: Paweł Sochacki

Bibliografia:

1. Kępiński, A. (2014). Lęk. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
2. Terlak, J. F. (2008). Człowiek i stres. Bydgoszcz: Oficyna Wydawnicza Branta.
3. WHO. Promocja zdrowia psychicznego. Pobrano z: http://origin.searo.who.int/entity/mental_health/promotion-of-mental-well-being/en/
4. WHO. 2020. Zdrowie psychiczne i funkcjonowanie psychospołeczne podczas pandemii COVID-19. Pobrano z: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/331808/WHO-2019-nCoV-MentalHealth-2020.1-pol.pdf?sequence=2&isAllowed=y 
5. WHO. 2020. Uwzględnienie zdrowia psychicznego i aspektów psychospołecznych epidemii Covid-19., IASC Reference Group on Mental Health and Psychosocial Support in Emergency Settings. Pobrano z: https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&cad=rja&uact=8&ved=2ahUKEwiehLnYzKntAhVPxIsKHVYGDPkQFjAAegQIAhAC&url=https%3A%2F%2Fdata2.unhcr.org%2Fen%2Fdocuments%2Fdownload%2F75532&usg=AOvVaw1XKEwTTQG5esepG9oN8yBA